Nalatenschap vereffenen na beneficiaire aanvaarding
Samenvatting
Afwikkeling en verdeling van een erfenis is taak van de erfgenamen en is niet aan strakke regels gebonden. Dat is anders wanneer een erfenis door een of meer erfgenamen beneficiair is aanvaard, of wanneer men begonnen is met een inventarisatie van de nalatenschap en het erop lijkt dat er meer schulden zijn dan baten. Dan moet de nalatenschap volgens vaste wettelijke regels worden afgewikkeld onder toezicht van de rechter, waarbij de focus ligt op voldoening van de schulden (artikel 4:195 lid 1 Burgerlijk Wetboek). Dit wordt de wettelijke vereffening genoemd. In het algemeen wordt het woord ‘vereffenen’ ook gebruikt voor het voldoen van de schulden van een boedel of bedrijf dat wordt opgeheven. In het erfrecht is er dus nog een bijzondere betekenis.
Hoe een gewone afwikkeling van een erfenis door erfgenamen verloopt, is beschreven in het uitvoerige hoofdartikel:
► Nalatenschap (erfenis) afwikkelen en verdelen | Regels en stappen
1. Wat is vereffening van een erfenis (Nederlands erfrecht)?
Vereffening of liquidatie van een nalatenschap (erfenis) in het Nederlands erfrecht, is een bijzondere manier voor de afwikkeling van een erfenis, onder toezicht van de rechter. De nalatenschap moet worden afgehandeld volgens in de wet vastgelegde regels, waarbij het belang van de schuldeisers vooropstaat. Deze procedure is verplicht voor de afwikkeling van een nalatenschap bij beneficiaire aanvaarding door een of meer erfgenamen. Het maakt daarbij niet uit of de boedel positief of negatief is. De erfrechtelijke vereffeningsprocedure is ook verplicht wanneer bij het opmaken van de boedelbeschrijving blijkt dat er mogelijk meer schulden dan baten in de erfenis zitten of wanneer duidelijk is dat het saldo negatief is. Legaten en vorderingen vanwege aanspraken uit legitieme portie, worden als schulden van de nalatenschap afgehandeld. Blijft er iets over, wordt dat verdeeld onder de erfgenamen naar rato van hun erfdeel. De wettelijke regels staan in het wetboek van erfrecht, Boek 4 BW, Afdeling 3, ‘Vereffening van de nalatenschap’ (artikelen 202-226).
Met het begrip ‘vereffenen’ of ‘liquideren’ wordt bij een boedelafwikkeling in het algemeen bedoeld dat men bezig is om aan alle verplichtingen van de boedel te voldoen en om alle vorderingen te innen. Het betalen van schulden valt daaronder. Het woord ‘vereffenen’ is dus niet alleen gereserveerd voor de vereffeningsprocedure in het erfrecht. Erfgenamen moeten altijd eerst de erfenis vereffenen, voordat ze tot verdeling kunnen overgaan. Dat is een algemene regel ter bescherming van schuldeisers. Als een erfgenaam een vordering tot verdeling bij de rechtbank indient, zal de zaak niet in behandeling worden genomen als nog niet alle schulden zijn voldaan. Een rechter bepaalde dat er een uitzondering kan worden gemaakt als er alleen schulden aan erfgenamen bestaan.
2. Nalatenschap vereffenen onder toezicht van de rechter
Als een nalatenschap (erfenis) beneficiair is aanvaard door een of meer erfgenamen, kunnen deze erfgenamen door schuldeisers niet gehouden worden om schulden van de overledene en van de nalatenschap uit het eigen vermogen te betalen in de situatie dat de nalatenschap onvoldoende verhaal biedt. Ter bescherming van de schuldeisers gelden dan bijzondere wettelijke regels die de erfgenamen verplichten de erfenis af te wikkelen volgens vastgelegde regels. Vereffening is het zoveel mogelijk voldoen van alle schulden en het inlossen van verplichtingen van een boedel. De vereffeningsprocedure uit het erfrecht lijkt enigszins op de afwikkeling van een faillissement, maar de rechter kijkt met andere ogen naar erfgenamen, omdat zij geen rol speelden bij het ontstaan van de schulden.
Verantwoordelijk voor de vereffening van een erfenis die beneficair is aanvaard, zijn de erfgenamen gezamenlijk, ook de erfgenamen die zuiver hebben aanvaard. Beslissingen moeten door hen in unanimiteit worden genomen, tenzij de kantonrechter anders bepaalt, maar iedere deelgenoot mag zelfstandig handelen als het om het gewone onderhoud en behoud van de goederen gaat, of als een handeling niet kan worden uitgesteld (art. 4:198 BW en 3:170 BW).
Zijn erfgenamen onvindbaar, onbekend of reageren ze niet, geldt de regel: is er door één erfgenaam beneficiair aanvaard, geldt voor iedere andere erfgenaam die geen keuze maakt, dat deze ook beneficiair heeft aanvaard (art. 4:192 lid 4 BW). Op grond van art. 4:198 BW kan de kantonrechter verzocht worden te bepalen dat de erfgenamen hun bevoegdheden als erfgenaam-vereffenaar zonder medewerking van betrokkenen kunnen uitoefenen. Is een afwezige erfgenaam minderjarig, kan op verzoek een afwezigheidsbewind ex artikel 1:409 BW over het aan rechthebbenden toekomende erfdeel in de nalatenschap worden aangesteld.
Met het begrip vereffenen wordt bedoeld dat de schulden zoveel mogelijk moeten worden voldaan. Zijn er onvoldoende liquide middelen (geld in kas of op de bank) mogen goederen te gelde worden gemaakt, dat wordt liquideren genoemd.
► Zie: Mr. J.M. van Anken, De wettelijke vereffening in vogelvlucht.1
De Raad voor de rechtspraak heeft richtlijnen voor de procedure opgesteld: Richtlijnen Vereffening nalatenschappen.2
3. Bij beneficiaire aanvaarding hoeft er niet altijd te worden vereffend
3.1 Er is een executeur en het saldo is positief: ruimschoots verklaring
Is bij testament een executeur benoemd met de bevoegdheid de nalatenschap te beheren, een beheersexecuteur of tweesterrenexecuteur, kan de executeur een boedelbeschrijving (laten) maken en aan de hand daarvan beoordelen of er ruim voldoende vermogen in de nalatenschap is om alle schulden genoemd in art. 4:7 BW te voldoen. De executeur moet daarvoor kunnen aantonen dat de baten de schulden ruimschoots overtreffen. Hierbij is belangrijk dat de executeur grondig onderzoek verricht. Een executeur die de verklaring ten onrechte aflegt, loopt het risico dat hij aansprakelijk wordt gesteld voor eventuele schade.
Is de boedel ruimschoots positief, en legt de executeur de verklaring af, hoeft er niet te worden vereffend onder toezicht van de rechter. de executeur staat dan garant voor voldoening van de schulden die tijdens zijn beheer voldaan moeten worden (art. 4:202 lid 1 sub a BW). Dit heet de ‘ruimschoots verklaring’ maar voor deze verklaring is geen vaste vorm vereist. Erfgenamen doen er verstandig aan, de executeur om een schriftelijke verklaring te vragen en mogelijk commentaar en opmerkingen aan de executeur en aan de andere erfgenamen door te geven.
Anders dan de vereffenaar, kan de executeur volstaan met het voldoen van opeisbare schulden. Een ander verschil tussen de executeur en de vereffenaar is dat de executeur niet optreedt in het belang van de schuldeisers, maar als vertegenwoordiger van de erfgenamen en in hun gezamenlijk belang de afwikkeling van de schulden verzorgt.3 Hier geldt dan de algemene regel voor de executeur: zijn de opeisbare schulden van de nalatenschap voldaan, kan en moet de executeur zijn functie beëindigen of kunnen de erfgenamen dat doen ( art. 4:150 BW). Erfgenamen kunnen een executeur ook altijd uit de functie ontheffen, door voldoende middelen uit het eigen vermogen ter beschikking te stellen om de opeisbare schulden opgesomd in art. 4:7 BW te voldoen.
Als een nalatenschap niet toereikend is om alle schulden te voldoen, en de executeur dus niet de ruimschoots voldoende verklaring kan afleggen, houdt de taak van de executeur op.
3.2 Opheffing vereffening door kantonrechter
De kantonrechter kan een ontheffing verlenen voor de vereffening. Een wettelijke vertegenwoordiger van een erfgenaam (zoals bewindvoerder, curator, voogd en ouders die hun minderjarige kinderen vertegenwoordigen) die de nalatenschap beneficiair heeft aanvaard, kan een ontheffing vragen. Er moet dan sprake zijn van een positief saldo van de nalatenschap. Dat is het geval wanneer de baten van de nalatenschap (de bezittingen) hoger zijn dan de schulden en kosten genoemd in art. 4:7 BW.
Het is vervolgens aan de erfgenamen gezamenlijk, de erfenis onderling te verdelen volgens de regels van Boek 3 Burgerlijk Wetboek.
► Zie artikel: Nalatenschap (erfenis) afwikkelen en verdelen | Regels en stappen
4. Lichte vereffening nalatenschap (erfenis)
Er zijn twee groepen regels voor vereffening van een nalatenschap. Er is een procedure die de ‘lichte vereffening’ wordt genoemd, voor een nalatenschap die vermoedelijk positief is. En er is een procedure voor ‘zware vereffening’, als er meer schulden dan baten zijn.
Bij een lichte of informele vereffening, wikkelen de erfgenamen gezamenlijk het pakket aan schulden, vorderingen en kosten af dat is opgesomd in artikel 4:7 BW. De erfgenamen kunnen daarvoor ook iemand een volmacht geven, dat kan een erfgenaam zijn of een derde. De kantonrechter kan gevraagd worden om een taakverdeling te geven, maar dat kan alleen onder de erfgenamen. De kantonrechter kan ook andere regels geven, en kan onder omstandigheden zo de lichte vereffening als het ware ‘verzwaren’.
Het kan ook zijn, dat een schuldeiser van de nalatenschap aan de kantonrechter verzoekt, een bevel te geven de nalatenschap te vereffenen en om daarvoor een vereffenaar te benoemen (art. 4:204 lid 1, onder b, BW). Een vereffenaar werkt als vertegenwoordiger van de erfgenamen, maar moet in de eerste plaats de belangen van de schuldeisers dienen.
5. Zware vereffening
Bij een zware vereffening staan de belangen van schuldeisers voorop, de procedure wordt gecoördineerd door de Rechtbank.4 Er wordt een vereffenaar aangesteld die ervoor zorgt dat de schulden zoveel mogelijk worden voldaan volgens regels die vergelijkbaar zijn met een faillissement of surseance van betaling (art. 4:214 lid 1 en 5 BW, art. 4:218 lid 1-3 BW). Er zijn wel wezenlijke verschillen met het faillissement omdat erfgenamen van rechtswege schuldenaar worden en niet door eigen toedoen, een nalatenschap die moet worden vereffend positief kan zijn en er erfgenamen kunnen zijn die zuiver hebben aanvaard.5 Bij zuivere aanvaarding kunnen schuldeisers hun vorderingen ook uit het privévermogen van deze erfgenamen terughalen.
De door de rechtbank benoemde vereffenaar treedt na zijn benoeming in de plaats van de erfgenamen of van de executeur. De erfgenamen of de executeur moeten aan de vereffenaar verslag doen over de periode dat zij de nalatenschap hebben beheerd en afgewikkeld, dat heet ‘rekening en verantwoording’ afleggen. Een rechtsfiguur met eigen regels. Voor de vereffenaar en de procedure die er wordt gevolgd, geeft de wet regels. De rechter kan in beginsel niet een vereffenaar benoemen en deze een beperkte taak meegeven, althans, die mogelijkheid biedt de wet niet. Praktisch ingestelde rechters doen dat soms toch wel, om een vastgelopen afwikkeling vlot te trekken.
Bij een zware vereffening kan de rechter onder omstandigheden regels geven om de procedure te verlichten.
Blijft er na de vereffening nog iets over, wordt dat door de erfgenamen verdeeld (art. 4:226 lid 1 BW).
Vereffenaar van een nalatenschap kan en mag iedereen zijn, ook een erfgenaam. Bij ingewikkelde boedels wordt vaak een notaris of advocaat ingeschakeld, wat alleen zinvol is wanneer deze daarvoor geschoold personeel in dienst heeft. Vereffenaar is geen beschermd beroep, er gelden geen bijzondere regels, Eenieder kan zich erfenisvereffenaar noemen, erfrechtspecialist of boedelafwikkelaar en daarvoor hoge uurtarieven vragen. Probeer van tevoren enig onderzoek te doen naar de ervaring en kennis van een persoon of kantoor.
6. Beloning vereffenaar
Het overleg van Kantonrechters LOVCK&T heeft de aanbeveling gedaan, dat bij de vaststelling van loon voor een vereffenaar aansluiting kan worden gezocht bij de Recofa-Richtlijnen faillissementen. Reden is de vergelijkbaarheid van de procedure voor de zware vereffening met die van een faillissement.6 Zowel de Recofa-richtlijnen als de aanbevelingen van het LOVCK&T hebben echter geen bindende rechtskracht, er bestaat voor de rechter daarom geen verplichting deze te volgen.7 Hoofdregel van de Recofa-richtlijn is dat de vereffenaar het werk op een dusdanige manier indeelt dat de nalatenschap zo weinig mogelijk wordt belast.8
7. Richtlijnen Vereffening nalatenschappen (kantonrechter)
Binnen de organisatie voor de rechtspraak in Nederland, zijn richtlijnen ontwikkeld ten behoeve van een uniformering van de afhandeling van vereffeningen door de kantonrechter. Betrokken is de Expertgroep Erfrecht van het Landelijk Overleg Vakinhoud Civiel, Kanton en Toezicht (LOVCK&T). Het LOVCK&T heeft de richtlijnen goedgekeurd, ze gelden landelijk tot uitgangspunt, maar in bijzondere gevallen kan ervan worden afgeweken. De richtlijnen zijn niet alleen bedoeld voor de kantonrechters, maar ook voor de erfgenamen die als vereffenaar optreden, dan wel de door de rechtbank benoemde vereffenaars. De richtlijnen zijn enerzijds een handleiding voor de vereffening van de nalatenschap en bevatten anderzijds aanbevelingen. Deze aanbevelingen zijn in cursief weergegeven.
Nieuwe berichten in erfrechtblog ‘Lang leve de nalatenschap’
-
Leden organisatie voor executeurs NOVEX vaak niet opgeleid in vermogensbeheer
De executeur uit het nieuwe Nederlandse erfrecht (2003) heeft als belangrijkste taak het beschermend beheer van de erfenis en voldoening van in de wet genoemde schulden. Een functie met grote verantwoordelijkheid. Maar professionals zijn vaak onvoldoende opgeleid. In dit artikel de zorgwekkende resultaten van een verkennend onderzoek.
-
Niet eens met bepalingen in testament over afwikkelingsbewindvoerder? Dit zijn enkele mogelijkheden
Veel testamenten hebben bepalingen voor een ‘executeur-afwikkelingsbewindvoerder’ met de bevoegdheid de nalatenschap na overlijden zelfstandig af te wikkelen en te verdelen, zonder instemming van de erfgenamen. Strikt juridisch gedacht is dit onmogelijk. Wat kan een erfgenaam doen die zelf wil verdelen?
-
‘Als erfgenaam zul je de nalatenschap moeten aanvaarden’, schrijft een notaris. Dit is onjuist!
In Nederland is het niet verplicht een erfenis te accepteren; iedere erfgenaam mag een eigen keuze maken 1. Inleiding Over het erfrecht in Nederland bestaan veel misverstanden. Vaak wordt de verwarring gesticht door aanbieders van zakelijke
-
Iedereen mag zich erfrechtspecialist noemen – zonder opleiding, accreditatie of toezicht
Omgang met een erfenis kan een emotioneel beladen en ingewikkeld proces zijn. Groeiend probleem in Nederland is het vinden van een gekwalificeerd erfrechtspecialist die daarbij kan ondersteunen. In dit artikel tips voor het vinden van een wasechte deskundige.
Noten
Voetnoten | bronvermeldingen en commentaar- Tijdschrift Relatierecht en Praktijk (REP), Rijksuniversiteit Groningen, 2018. [↩]
- Expertgroep Erfrecht van het Landelijk Overleg Vakinhoud Civiel, Kanton en Toezicht (LOVCK&T), juli 2021. [↩]
- Perrick, Prof. dr. mr. S. (2009), Erfrecht en schenking (Asser-serie deel 4). Wolters Kluwer, Deventer [↩]
- Gregor van der Burght, Eric Ebben, M.R. Kremer (2003), Parlementaire geschiedenis, Vaststellingswet Boek 4 Erfrecht, Wolters Kluwer, MvA II, p. 844. [↩]
- ○ Hoge Raad 17 september 2021, zaaknr. 21/00615, ECLI:NL:HR:2021:1272;
○ Rechtbank Noord-Nederland 9 augustus 2017, zaaknr. 5729963 EZ VERZ 17-22 , ECLI:NL:RBNNE:2017:3158: Rechtsoverweging 2.6: “Een dergelijk fixatiebeginsel geldt niet ten aanzien van nalatenschappen. Erfgenamen worden van rechtswege schuldenaar van de schulden van de erflater die niet met de dood tenietgaan (artikel 4:182 lid 2 BW), zodat ook de daaraan verbonden renteverplichtingen mee overgaan.” [↩] - Zie punt 12 Richtlijnen Vereffening nalatenschappen, Raad voor de rechtspraak. [↩]
- Hoge Raad 15 juli 2022, zaaknr. 21/05110, ECLI:NL:HR:2022:1093. [↩]
- Recofa-richtlijnen voor faillissementen en surseances van betaling (PDF); punt 12 Richtlijnen Vereffening nalatenschappen, Raad voor de rechtspraak. [↩]