Erfgenamen zijn verplicht de wensen van erflater te volgen, zegt een beroepsexecuteur – klopt dat?

Wat zijn de regels en richtlijnen voor toezicht en handhaving bij afwikkeling en verdeling van een erfenis?

1. Inleiding

In de praktijk van het erfrecht bestaan veel misverstanden, ook binnen een beroepsgroep met een hoge status en een belangrijke rol bij toepassing van het erfrecht in de praktijk: het notariaat. Bijdragers aan deze website, en lezers, sporen misvattingen op, benoemen ze en leggen uit wat de wet en jurisprudentie over het onderwerp zeggen.

Hier behandelen we de samenhangende vragen:

• zijn erfgenamen verplicht de wensen van erflater te volgen?
• is er een toezichthouder op de uitvoering van een testament?

In een artikel op de website van de Nederlandse organisatie voor executeurs NOVEX, staat het volgende:

Als erfgenaam bent u verplicht om de wens van de erflater te volgen.

Het artikel is geschreven door een notaris, zie hier =>>

Wat de notaris precies bedoelt is voor meerderlei uitleg vatbaar. In het licht van het bestaan van een morele verplichting, zit er iets in, maar dan spreekt een jurist over het algemeen niet van een verplichting. Wordt gekeken naar een verplichting op grond van de wet, is het geschrevene in zijn algemeenheid onjuist.

2. Het Nederlands erfrecht kent geen algemene verplichting voor erfgenamen, de wensen in een testament uit te voeren

Evenmin kent de wet erfrecht (Boek 4 Burgerlijk Wetboek) algemene regels voor toezicht op, of handhaving van, de wensen opgenomen in een testament of codicil. Sommige wensen in een testament kunnen in rechte worden afgedwongen, bijvoorbeeld het legaat. Is bij de gerechtigde op een legaat bekend dat hij of zij iets uit de erfenis krijgt en wordt de vordering aangemeld bij de erfgenamen, kunnen deze feitelijk weigeren het legaat af te geven. Maar de legataris heeft dan het juridische recht, de kwestie aan de rechter voor te leggen. Weet een legataris echter van niets en stellen de erfgenamen de persoon niet op de hoogte, kraait er geen haan naar.

Is bij testament een beheersexecuteur benoemd, heeft deze als wettelijke taak een reeks in de wet erfrecht genoemde schulden te voldoen, voorzover opeisbaar. Dat worden ‘schulden van de nalatenschap’ genoemd. Worden de aanslagen erfbelasting niet voldaan, kan de executeur in privé aansprakelijk worden gesteld. Dus daar zit een sterke stok achter de deur. De erfgenamen kunnen controleren of de executeur zijn werk goed doet door het opvragen van informatie bij de executeur. Maar als een executeur legaten of een legitieme portie niet uitbetaalt, terwijl er voldoende middelen zijn, kunnen erfgenamen de executeur niet dwingen, alleen de legataris en legitimaris.

Er bestaan geen algemene regels voor toezicht op de afwikkeling van een erfenis en erfgenamen kunnen niet worden bestraft wanneer ze de wensen in een testament anders uitvoeren dan beschreven.

3. Wet op de lijkbezorging heeft verplichting wensen van erflater te volgen, met een sanctie

De tamelijk onbekende Wet op de lijkbezorging bevat een verplichting en een handhavingsregeling voor uitvoer van de wensen van overledenen, namelijk de wensen voor de uitvaart en asbestemming. Artikel 18 van die wet schrijft voor, dat de wensen of vermoedelijke wensen van de overledene door de nabestaanden zoveel mogelijk dienen te worden gevolgd. Niet voldoen aan de regels uit de Wet op de Lijkbezorging is strafbaar gesteld.

4. Bepalingen in testament voor erfopvolging worden ‘van rechtswege’ uitgevoerd

De wensen in een testament over wie erfgenaam zijn en in welke verhouding zij de nalatenschap zullen ontvangen, worden automatisch uitgevoerd op grond van de wettelijke regeling voor de erfopvolging van artikel 4:182 lid 1 BW en daarmee samenhangende regels. In Nederland gaat bij overlijden de eigendom van de nalatenschap ‘van rechtswege’ over op de bij wet of testament genoemde erfgenamen, voor de in de wet of het testament beschreven delen. Daar zijn geen rechtshandelingen of formaliteiten voor vereist, deze overgang verloopt als het ware automatisch. Erfgenamen of anderen hoeven daarvoor niets te doen. Niet het openen van het testament, niet een akte van de notaris, een bericht van de rechtbank, een verklaring van de gemeente, de zegen van de kerk, en ook niet de afronding van de werkzaamheden van een testamentair executeur of bewindvoerder. Niets.

5. Niet alle wensen in een testament hebben ‘erfrechtelijke werking’

Bij alle andere wensen in een testament moet altijd ten eerste worden nagegaan of ze rechtsgeldig zijn, dan wel nietig of vernietigbaar. Er bestaan veel modellen voor testamenten met bepalingen die niet zonder meer rechtsgeldig zijn, zoals die voor de driesterrenexecuteur, of quasi-wettelijke verdeling waar een persoon (erfgenaam of derde) de bevoegdheid of last krijgt de nalatenschap zelfstandig te verdelen, soms wordt ook beschreven aan wie. Deze wensen kunnen na overlijden echter niet in rechte worden afgedwongen. Ze kunnen vrijwillig door alle erfgenamen worden gevolgd maar het is erfrechtelijk geen verplichting. Dat heeft er mee te maken dat in de nieuwe wet erfrecht een gesloten stelsel van uiterste wilsbeschikkingen is ingevoerd. Wensen in een testament opgesteld vanaf 1 januari 2003 moeten zijn onder te brengen bij een van de in het erfrecht of andere wet genoemde uiterste wilsbeschikking.

Ook moet de overledene wilsbekwaam zijn geweest bij het opstellen van het testament, dat hoogstpersoonlijk hebben opgesteld (dus niet samen met de nalatenschapsplanner of belastingadviseur) en moeten de uiterste wilsbeschikkingen zijn vastgehouden in een onderhandse akte die in bewaring is gegeven bij de notaris of in een notariële akte.

Zijn bepalingen naar mening van alle erfgenamen nietig, moet een beroep op de nietigheid worden gedaan, dat kan vormvrij maar het is verstandig dat schriftelijk te doen. Ziet een belanghebbende als legataris, legitimaris of executeur dat anders, moet de kwestie aan de rechter worden voorgelegd. Hetzelfde geldt als slechts één of enkele erfgenamen een testamentaire bepaling voor nietig houden. Wordt een bepaling voor vernietigbaar gehouden, moet bij de rechter een oordeel worden gevraagd om de bepaling te vernietigen. Is een bepaling nietig of door de rechter vernietigd, bestaat geen erfrechtelijke werking en kunnen ze in rechte niet worden afgedwongen.

6. Door overlijden verkrijgen erfgenamen de meest vergaande rechten aan de nalatenschap

Voor het overige geldt dat bij overlijden de gezamenlijke erfgenamen de meest vergaande rechten aan de erfenis hebben verkregen en gezamenlijk kunnen doen en laten wat ze willen. In zaken die het dagelijks beheer betreffen, en bij spoedzaken, kan en mag elke erfgenaam zelfstandig handelen, bij verdergaande handelingen moet gezamenlijk, in unanimiteit worden beslist. Het testament kan testamentaire lasten en legaten bevatten, die moeten worden uitgevoerd, maar er ziet niemand op toe of dat daadwerkelijk gebeurt. Een legitimaris of legataris hebben wel rechtsmiddelen om hun vordering op te eisen bij de erfgenamen. Voldoen de erfgenamen de vordering niet vrijwillig, of niet in de juiste hoogte, kan bij de civiele rechter een oordeel worden gevraagd dat executoriale werking heeft. Een vonnis of arrest kan door een deurwaarder ten uitvoer worden gelegd. Een executeur of bewindvoerder kan ook naar de rechter gaan, als erfgenamen de uitoefening van bepaalde bij testament gegeven bevoegdheden niet accepteren. Het goederenrechtelijke zware recht van eigendom, gaat namelijk vóór op het verbintenisrechtelijke recht van vertegenwoordiging.

Erfgenamen kunnen zelf beslissen, volgens de regel van de unanimiteit

Omgekeerd kunnen de erfgenamen ook gezamenlijk besluiten de wensen uit een niet ondertekend concept testament, die geen erfrechtelijke werking hebben, uit te voeren. Zoals in het geval van de overleden fotograaf Theo Niekus had kunnen gebeuren, dat door zijn niets verkrijgende samenleefpartner in de media werd gebracht en het tot een bespreking in de Tweede Kamer schopte.

---

Voetnoten